Методические разработки

Аhа5ас уруок сценарийа
Ыытыллар миэстэтэ: Бүлүү куората, Герой Н.С.Степанов аатынан № 3 оскуола, 4 «б» кылаас.
Күнэ-дьыла: Ахсынньы ый 18 күнэ 2010 сыл.
Учуутал: Григорьева А.Е.- Тааhа5ар орто оскуолатын алын кылаас учуутала.
Темата: Нуо5алдьын кугас аттаах Тойон Дьа5арыма бухатыыр.
Сыала:
1. Олоңхо туhунан кылгастык билиhиннэрии.
2. Аа5ар, айар, артыыстыыр дьо5урдарын сайыннарыы.
3. Төрөөбүт тыл сүмэтин иңэрии, киниэхэ тапталы иитии.
Туттуллар матырыйаал: Күннүк-Уурастыырап портрета, слайдалар, карточкалар, кукольнай театр.
Уруок хаамыыта:
I. Тэрээhин чааhа. (Олоңхо иhиллэр)
II. Теманы, сыалы билиhиннэрии:
- Бүгүн биhиги аа5ыы уруогар барыахпыт «Нуо5алдьын кугас аттаах Тойон Дьа5арыма бухатыыр» диэн олоңхону.
- Олоңхо туhунан билсиэхпит, аа5ыахпыт, толорон көрүөхпүт уонна уруок бүтүүтүгэр төhө өйдөөбүппүтүн бэрэбиэркэлэнэн көрүөхпүт.
III. Олоңхо туhунан уопсай өйдөбүлү биэрии.
- Олоңхо диэн тугуй? (о5олор эппиэттэрэ).
Саамай сөп. (Слайда көстөр) Олоңхо – саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын саамай үрдүк чыпчаала, героическай эпос буолар.
- Олоңхо5о хас дойду ойууланарый? (3)
Саамай сөп. (Слайда көстөр) Олоңхо5о 3 дойду ойууланар: Үөhээ дойдуга айыылар олороллор, Орто дойдуга дьон олорор, Аллараа дойдуга абааhылар олороллор.
- Олоңхо5о туох туhунан кэпсэнэрий? (бухатыырдар охсуhуулара)
Саамай сөп. (Слайда көстөр) Олоңхо5о айыы уонна абааhы бухатыырдарын мүччүргэннээх сырыыларын туhунан кэпсэнэр.
- Эhиги санаа5ытыгар бухатыырдар туохтан иирсэллэрий? (о5о эппиэтэ)
Саамай сөп. (Слайда көстөр) Абааhы бухатыырдара Орто дойду дьонун уораллар-талыыллар, оттон Айыы бухатыырдара Орто дойду дьонун көмүскэhэллэр.
- Ханнык олоңхолору билэ5итий? (о5о эппиэтэ)
Саамай сөп. (Слайда көстөр) Олоңхо ахсаана билигин хас да 100-кэ тиийдэ. Аан дойдуга тиийэ кэрэхсэннэ. 2005 сыллаахха ЮНЕСКО Олоңхону аан дойду культуратын эриэккэс пааматынньыгын быһыытынан биллэрбитэ. Киниэхэ ураты суолтаны биэрэн, эпоһы чөлүнэн хаалларар, бары өттүнэн үөрэтэр уонна тар5атар.
IV. Билигин биhиги киирэбит олоңхо дойдутугар.
Бу - кукольнай театр. Үөhээ дойду, орто дойду, аллараа дойду. Дьулуруйар Ньургун Боотур уонна Туйаарыма Куо биhигини салайан олоңхо дойдутугар киллэриэхтэрэ.
Үрүң Уолан : Үс үүт бүтэй
Үрдүнэн көстөр
Үрүмэччи маңан аттаах
Үрүң Уолан буолабын.
Туйаарыма Куо: Минньигэс-минньигэстик мичилийэр,
Сылаас-сылаастык тырымныыр,
То5ус былас суhуохтаах,
Тунал5аннаах ньуурдаах
Туйаарыма Куо буолабын.
V. Тылдьытынан үлэ.
(Слайда5а суруллубут тылдьыты аа5аллар, быhаараллар)
VI. Кинигэнэн үлэ: биирдиилээн таска аа5ыы, хорунан аа5ыы, сорудахтаах аа5ыы, ыйытыыларгат эппиэт, ырытыы.
Үрүң Уолан : Хараххытын хатаан,
Айаххытын атан
Аа5ың эрэ миэхэ
Олоңхото, о5олоор!
(О5олор олоңхону биирдиилээн аа5аллар)
- Умсары Холорук бухатыыр диэн ким эбитий? (Уот бай5ал иччитэ)
- Кини киhийдэх
Умсары Холорук
Куугуначчы умайар кутаа уоту
То5о оттон тууспааннаата? (Уорбут сүөhүлэрин сиэри)
- Биhиги киhибит диэн киммит ба5айытай?
Ааттаах-суоллаах буолуо этэ дии, до5оттоор? (Тойон Дьа5арыма)
- А5ыс уон ордуга а5ыс алыптаах албаhын а5алан
Биhиги киhибит ким буола о5уста? (Сорук-боллур уол)
- Түүңңүтэ түрүлүүр түөкүн,
Күнүскүтэ орулуур ороспуой
Диэн ити кими ааттыыгыт?
Кими үө5эр буола5ыт? (Умсары Холорук бухатыыр)
- Тыый! Күн айыы улуустарын
Айыы-хаан аймахтарын
Хайдах гынан ата5астаата?
Тугу гынан күөмчүлээтэ? (Сүөhүлэрин уорбут)

Үрүң Уолан : Уот Кудулу бай5ал иччитэ
Умсары холорук бухатыыр
Ыпсыыта биллибэт ырыа ыллаан,
Туолката биллибэт тойук туойан
Турбутун туhунан
Өссө биирдэ бары аа5ан
Иhитиннэриң эрэ миэхэ!
(О5олор хорунан аа5аллар)
- Сорук-боллур уолбут сордоох
То5о сэттэ төгүл сири харбыалаата?
А5ыс төгүл ат буолуталаата? (кыра, ол иhин)
- Хас хонугу мэлдьи турбакка-олорбокко
Тохтообокко-сынньаммакка
Тура тэбинэн охсустулар? (90)
- Ханнык хайа
Өлөрсүүлээх үрдүк мындаатыгар
Өрө сүүрэн та5ыстылар? (Кыыс хайа)

Туйаарыма Куо: Тыый!
Тойон Дьа5арыма бухатыыр
Умсары Холорук бухатыыры
Эргичитэн-тэлэкэчитэн
Сиңнэри быра5ан түhэрбитин
Өссө истэн үөрүөхпүн
Аа5ың эрэ, о5олоор!

VII. Бэрэбиэркэлиир тест.
1. Олоӊхоҕо хас дойду кэпсэнэрий? (3)
2. Нуоҕалдьын кугас аттаах тойон Дьаҕарыма бухатыыр олоӊхоҕо Умсары Холорук диэн кимий? (Абааhы бухатыыра)
3. Умсары Холорук атын өӊө? (хара)
4. Тойон Дьаҕарыма бухатыыр хас алып албаhын аҕалынарый? (88)
5. Тойон Дьаҕарыма бухатыыр абын – хомуһун киллэринэн туохха кубулуйда? (сорук-боллур уол)
6. Умсары Холорук Тойон Дьаҕарыма бухатыыры ханнык чыычаахха холоото? (чооруос)
7. 2 бухатыыр хас хонук охсуста? (90)
8. Бу олоӊхону ким суруйбутай? (Күннүк Уурастыырап)
9. Бухатыырдар ханнык хайаҕа өрө сүүрэн таҕыстылар? (Кыыс хайа)
10. Умсары Холорук айыы хаан аймахтарыттан туохтарын уоран аhаата? (9 сүөhүнү)
VIII. Оонньоон көрдөрүү.
Олоңхоhут:
Нуо5алдьын кугас аттаах
Тойон Дьа5арыма бухатыыр
Умсары Холорук бухатыыры,
Уун-утары одуулаан туран,
Субу курдук диэн
Үө5э-хомуруйа турда.
Тойон Дьа5арыма бухатыыр:
Буо-буо, буо!
Буор сирэй, бур5алдьы сото,
Түүңңүтэ түрүлүүр түөкүн,
Күнүскүтэ орулуур ороспуой!
Туох туhуттан
Бу дойду киэнин
Толомон сүөhүтүн бүтэрдиң,
Дьолун-соргутун тохтуң?
Умсары Холорук бухатыыр:
Аар-дьаалыбын, аарт-татайбын!
Алаатыга, о5олоор!
Бу сордоох, бу да5аны
Чооруос са5а буоллар,
Тумсун дуома туустаах буолла5а үhү.
Эн ба5ас, эрэйдээх,
Миннийэлээх диэтэх киhини кытары,
Кимнээх буолан, мэккиhээри гына5ын?
Олоңхоhут: - диэтэ да5аны
Уу дьулайдарынан уурсубутунан бардылар.
IX. Түмүк.
Кинигэ выставката.